-: अष्ठावरण :-
आगमा बहुधा प्रोक्ता : शिवेन परमात्मना |
शैव पाशपुत सोमं लाकुल चेति भेदत : ||
(सिद्धांत शिखामणी ५.९)
श्री जगदगुरू रणुकाचार्याच्या उपदेशानुसार आगमाचे शैव, पाशुपत, सोम व लाकुल असे प्रकार
आहेत. त्यामध्ये शैवागम, वाम, दक्षिण मिश्र आणि सिध्दांत अशा प्रकारचे आगम आहेत. शक्ती
तत्वाचे प्रातिपादन करणारे वामाआगम, भैरव तत्वाचे प्रातिपादन करणारे दक्षिणागम, सप्तमातॄकाची
उपासना करणारे मिश्रागम, वेदसंमत तत्वाचा उपदेश करणारे सिध्दान्तागम म्हणले जातात.या
आगमाचे उगम आपल्या भारत देशात निगम व आगम नावाची दोन शस्त्रे अत्यंत प्रासिध्द आहेत.यापैकी
शिवाच्या नि:श्वापासून उत्पन्न झालेले ते निगम व त्याच्या वाणीतून (उच्यारातून) प्राकटलेले
आगम होत. शिवाने सर्व जगाच्या कल्याणासाठी पार्वतीला उपदेश करणा-या निमीत्ताने सांगितलेले
शास्त्र म्हणजे आगम होय. शिवाने उपदेशलेले वातुलान्त, कामिकादी अठावीस आगमाना शैवागम
असे म्हणतात. आगमामध्ये क्रियापद, चर्यापद, योगपद व विद्यापाद असे चार भाग असतात.यापैकी
क्रियापदामध्ये देवालयाची स्थापना मुर्तीचे निर्माण व त्याची प्रातिष्ठापना, चर्यापादात
मूर्तीची पुजा, उत्सव इ.विषयाचे वर्णन आहे.योगपादामध्ये अष्टंगयोगसाधनाचे वर्णन आहे.ज्ञानपादामध्ये
दार्शनिक विषय आहेत.
सिध्दान्तारव्ये मतातजे कामिकाधि शिवेदिते |
निर्दिपरमुत्तरे भागे वीरशैवमत् परम् ||
(सिद्धांत शिखामणी)
श्री रेणुकाचार्याच्या उपदेशानुसार पूर्वी सिद्धांत शब्दाने प्रतिपादलेल्या शैवागमाच्या
उत्तर भागात आगमाच्या क्रिया.चर्या, योग आणि ज्ञान तर उत्तर भागात वीरशैव धर्माचे तत्व
आहे. अष्ठावरण पंचाचार आणि षरथ्लाचे यामध्ये लिंगाचार, सदाचार, शिवाचार, भॄत्याचार
, गवाचार असे पाच पंचाचार होत.भक्त, माहेश्वर, प्रासादी, प्राणलिंगी, शरण ऐक्य असे
वीरशैवामध्ये षरस्थले आहेत.वीरशैव सिध्दान्तामध्ये अष्ठावरणास फार महत्वाचे ज्ञान आहे.आवरण
म्हणजे झाकणे, लपवणे असा होतो. विदशास्त्रानुसार मनुष्याच्या मनावर अज्ञानाने आपल्या
शक्तीच्या बळाने देह, मन, बुध्दी, चित्त अहंकार व आपल्या मनावर मात करते.चंद्र ज्ञान
आगमाच्या वचनानुसार गुरू, लिंग, जंगम, पादोदंक, प्रासाद, विभूती, रूद्राक्ष व मंत्र
या आठांना करतो अष्ठावरण असे म्हणतात. ज्याप्रामाणे युध्द भूमीवर योध्दा शत्रुच्या
प्रहारापासून आचार्य रक्षण करण्यासाठी कवच धारण करतो. त्याप्रामाणे दीक्षा प्राप्त
झालेल्या भक्ताचे काम क्रोध व दुष्टवॄत्तीपासुन या अष्ठावरणमूळे रक्षण होते. गुरू,
लिंग, जंगम हे तीन पूजनीय आहेत. विभूती रूद्राक्ष, मंत्र ही तीन पूजेची साधने आहेत
तर पादोदंक, प्रासाद ही पूजेची दोन फळे होत. वरील अष्ठावरणाचे थोडक्यात विश्लेषण पुढील
प्रमाणे करता येर्इल.
१) श्री गुरू :-
गुरू ब्राम्हा गुरू विष्णु गुरू देवो महेश्र्वर :|
गुरू साक्षात परब्राम्हा : तस्मै श्री गुरूवेनम : ||
भारतीय संस्कॄतीत श्री गुरूला अग्रास्थान दिले आहे. गुरू या दोन अक्षराच्या अर्थ म्हणजे
गु-सत्वदि गुणा तीत्व व रू- अशुध्द माया रूप राहित. जो अंधकाराचा नाश करून निर्गुण
व निराधार परशिव चैतन्याचा जो उपदेशाव्दारे शिष्यास समजावून संागतो तो गुरू होय.प्रात्येक
संप्रादयात श्री गुरूला अत्यंत महत्व आहे. वीरशैव धर्मात ज्याच्याकडून दीक्षा घेतली
जाते, त्याला गुरू म्हणले जाते. आपण ज्याच्याकडून दीक्षा घेतो तो दीक्षा गुरू होय.गुरूमध्ये
दिक्षा गुरू शिक्षा गुरू व ज्ञान गुरू अशा नावाने ओळखले जातात. गुरू हे काम, क्रोध
, दुष्ट प्रावॄत्तीचा नाश करून शिष्याला चांगल्या मार्गाला लावतात. गुरू हे अंधकाराचे
नाश करून सुखमय व शांती प्रिय मार्गाला लावतात.
२) लिंग :-
लयं गच्छती यत्रैव जगदेत च्यरारम |
पुन: पुन: स्द्धामुत्वति तालिग्न ब्रम्हे शाश्वरम् ||
वीरशैव धर्मात लिंगाला फार महत्वाचे स्थान आहे. सिध्दान्त शिखामणीच्या वरील वचनानुसार
विश्वाची उत्पत्ती, स्थिती व लयास कारणीभूत असलेल्या परशिवाय लिंग म्हटलेली आहे. लिंग
हे शक्ति व शिवाचे घोतक आहे. स्थूल रूपाने हया लिंगात बाण व पीठ हे दोन भाग आहेत. बाण
हे शिवाचे व पीठ हे शक्तिचे चिन्ह आहे.
आपल्या वीरशैव धर्मात लिंग हे जन्मल्यानंतर पाचव्या दिवशीच बांधले जाते व आपणास लिंग
बांधल्यानंतरच वीरशैव अथवा लिंगायत म्हणून संबोधले जाते. लिंग हे स्फटीक अथवा सामान्य
शिलेपासून बनविले जाते. लिंगामध्ये बाण‚ पीठ व गोमुख असे तीन भाग पाडले जातात. लिंगाच्या
वरील गोलाकार भागास बाण‚ पीठ व गोमुख असे तीन भाग पाडले जातात. लिंगाच्या वरील गोलाकार
भागास बाण‚ त्या खालील भागास पीठ व जलहारीस गेमुखा म्हणले जाते. लिंग तयार करताना प्रथम
बाण तयार करून त्या बाणाच्या वर्तुळ परिमाण लदॄश पीठाची लांबी व पीठाच्या वरील भागाची
व खालील भागाची रूंदी असली पाहिजे. बाणाच्या वर्तुळाच्या निम्या मापाचे गोमुख तयार
केले पाहिजे. अशा प्रकारे बाणचे वर्तुळ ‚ पीठाची लांबी व पीठाच्या वरील भागाची रूंदी
व पीठाची खालील भागाची रूंदी ही चारही मापे समान असायला हवीत. गोमुखाचे मप बाणाच्या
वर्तुळा निम्मे असले पाहिजे हेच पंचसूत्र लिंग होय.
अशा प्रकारे असलेले लिंगास श्री गुरूने अभिषेक करून व षोडशोपचार पूजा करून शुध्द करून
प्राण प्रतिष्ठेच्या व्दारे पंचाक्षरी मंत्रासहीत आपल्याला देतात तेच इष्टलिंग होय.
इष्टलिंग धारण करणे हे प्रत्येक बांधवाचे कर्तव्य आहे.
३) जंगम :-
जानन्य तिशयाद्ये तु शिवं विश्वप्रकाशम |
स्वस्वरूपतया ते तु जगमा: इति कीर्तिता: ||
( सिद्धांत शिखामणी)
वरील सिध्दान्त शिखामणीच्या उक्तीवरून ज्याच्या प्रकाशाने सुर्य‚ चंद्र सहित अखिल विश्व
प्रकाशित होत आहे. आणि जो आपल्या आत्मापासून भिन्न आहे. त्या स्वयं ज्योती स्वरूप परशिवाय
अर्थात शिवाबरोबर ज्याला अभेद बोध उत्पन्न झाला आहे. त्या आत्मज्ञानात वीरशैव दर्शनात
जंगम म्हटले आहे. जंगम शब्दाच्या अक्षराचे सुध्दा आपण संबोध होतो. 'ज' म्हणजे जनन रहित.
'ग' म्हणजे गनन रहित आणि 'म' मरण रहित असा होय. अशा प्रक्रारे जनन मरणरूप असे जो जीवनमुक्त
पुरूष म्हणजे जंगम होय. आपल्या वीरशैव धर्मात जगमाला फार महत्वाचे स्थान आहे. प्रत्येक
सण‚ धार्मीक विधी‚ धार्मीक कार्ये हे सर्व आपण जंगम यांना बोलावून घेवून केले तर हे
कार्ये यशस्वी होतात. या कार्यात त्यांना निमंत्रण देवून त्यांची पादपूजा करून चरणामॄत
घेवूनच पुढील कार्य संपन्न होतात.
४) विभूती (भस्म) :-
भस्मधारणा संयुक्त: पवित्रो नियाताशय: शिवा भिघानं यापोक्ता भासना भ्दस्ति तथा ||१||
महाभस्मेते संचित्य महादेव प्रभामयम् वर्तनी यै महाभागा मुख्यास्ते भस्म धारिण ||२||
(सिद्धांत शिखामणी)
श्री रेणुकाचार्याच्या वरील स्मॄतीनुसार लिंगधारी भक्ताने भस्म धारण केल्याने ते पवित्र
व निर्मल चित्ताचे होतात. भस्म धारणाने शिवध्यान आणि पंचाक्षरी मंत्राचे स्मरण केल्यासारखे
होते. हया भस्मधारणाने साधक शिवस्वरूप होतो. भस्म आपल्याला घरी सुध्दा करता येतो. प्रथम
गार्इचे गोमत्र (शेण) भूमीवर पडण्याआधीच सघोजात मन्त्रोचारण करत घेवून ते वामदेव मन्त्राने
गोळा करून‚ तत्पुरूष मन्त्राने जाळुन र्इशान्य मन्त्राने त्यांचा संचय करून एका बिल्व
पत्रात ठेवून पूजेच्या वेळी त्यांचा उपयोग करावा. ञच शुध्द भस्म (विभूती) होय. विभूती
धारण करण्याचे पध्दत म्हणजे सप्त जन्मातील दोषाच्या नाशाकरिता 'नम: शिवाय:' या मन्त्राने
सात वेळा भस्म अभिमंत्रीत करून आपल्या उजव्या हाताच्या तर्जनी‚ मध्यमा व अनामिका या
तीन बोटानी कपाळी सरळ भस्म (त्रिपूंड) सकाळी‚ दुपारी‚ सायंकाळी या तिन्ही वेळी श्रध्देने
धारण केले पाहिजे. अशा प्रकारे जो कोणी भस्म धारण करतो. त्याला पाहिल्यावर सुध्दा दुस
¯याचे पापे नष्ट होतात. द्या भस्म धारण करणा-यास सर्व तीर्थात स्थान केल्याचे पुण्य
प्राप्त होतात. म्हणून प्रत्येक वीरशैव बांधव भस्म धारण करणे अगत्याचे आहे.
५) रूद्राक्ष :-
रूद्राक्ष धारणादेव मुच्यनो सर्व पातके |
दुष्ट चिन्ता दुराचारा दुष्पज्ञा अपि मानवा ||४६||
(सिद्धांत शिखामणी)
जे मनाने दुचारी आणि दुष्ट बुध्दीचे आहेत. अशा मनुष्यानी रूद्राक्ष धारण केल्यास त्याची
सर्वपापे नाहीशी होतात असे श्री रेणुकाचार्य सिध्दांत शिखामणीच्या वरिल उपदेशानुसर
सांगतात. पूर्वी ब्रम्हदेवाच्या वराने माजलेल्या त्रिपुरासूराचा सहार करणे आवश्यक झाले
होते. त्याचा वध जगाचा पती असणा-या त्रिनेत्री शिवाकडून झाला. त्रिपुरासुराचे पुत्र
तारकाश, कमलाश आणि विधुन्माकी या तिघांनी ब्रम्हदेवाच्या वराने तिन्ही जगात नगर आकाशात
भॄमन करत होते. चार युगाच्या अंता नंतर एकाक्षणी एकत्र आल्यावरच त्याचा नाश होर्इल,
असा वर त्यांना होता. ती तिन्ही पुरे एकत्र होर्इपर्यंत शिवाने दॄष्टी लावून (डोळे
उघडे) बसले होते. तेंव्हा त्याच्या नेत्रातुन (डोळयातुन) जे जल भूमीवर पडले त्यापासून
जे झाड तयार झाले तेच रूद्राक्ष होय. रूद्राक्ष हे एक मुखापासून चौदा मुखापर्यंत असतात.
यात एक मुखाचा दुर्मिळ असतो बाकी सर्व रूद्राक्ष मिळतात. स्नान करते वेळी रूद्राक्ष
ठेवून जो स्नान करतो त्याला गंगास्नानाचे फळ मिळते. रूद्राक्ष ठेवलेले पाणी पिल्याने
अकाली येणारा मॄत्यू सुध्दा दूर जातो.
आजकाल वैज्ञानिक दॄष्टीने सुध्दा सिध्द झाले की, रूद्राक्ष धारण केल्याने रक्तदाब,
ह्दयविकार आणि भयानक रोग सुध्दा नाहीसे झाले आहेत. आजकाल वीरशैव नव्हे तर सर्व धर्माचे
लोक रूद्राक्ष धारण करू लागले आहेत. रूद्राक्ष माळ तयार करताना रूद्राक्षाच्या मुखाशी-मुखाचा
व पॄष्ठाशी पॄष्ठाचा संबंध जुळवूनच माळ तयार केली पाहिजे.
६) मंत्र :-
|| मननात जायात इति मंत्र || - सिद्धांत शिखामणी
वरिल उत्पत्ती नुसार ज्याच्या मनाने रक्षण होते त्याला मंत्र म्हणतात. शिवाचा साक्षात्कार
घडविणारा पंचाक्षरी मंत्र हा वीरशैवाचा प्रमुख होय. सप्त कोटी मंत्रात पंचाक्षरी मंत्र
हा सर्व श्रेष्ठ होय. सर्व जगाचे मुल् कारण असा शिव विष्णु आदि सर्व देवामध्ये श्रेष्ठ
होय. परंतु पंचाक्षरी मंत्र सर्व मंत्रापेक्षा श्रेष्ठ आहे. कारण परमात्मा शिव आहे
व त्या मंत्र त्याचाच वाचक असल्यामुळे सर्व मंत्रापेक्षा श्रेष्ठ ठरतो व सर्व मंत्राना
कारण होतो म्हणून पंचाक्षरी मंत्र सर्व श्रेष्ठ होय. पंचाक्षरी मंत्र (नम: शिवाय:)
या पंचाक्षरी मंत्रात नम: शब्दाने जीवाचा बोध होतो कारण नमस्कार करणार उपासक असतो वरील
मंत्राचा विश्लेषण केल्यास असे तात्पर्य निघते की,
न : - कारापासून सधोजात ब्राम्ह पॄथ्वी गुरू कर्मेन्दिय उत्पन्न झाले
म : - कारापासून वामदेव ब्राम्ह, रक्तमात्रा जल प्रकट झाले.
शि: - कारापासून अप ब्राम्ह रूपसन्याना अग्निमंत्र तया पाच ही इंद्रिये उत्पन्न झाले.
वा: - कारापासून तत्परूष ब्राम्ह स्पर्शन्मात्रा वायु व हात इंद्रिये उत्पन्न झाले.
य: - कारापासून र्इशान्य ब्राम्ह शब्द मात्रा आकाश, कान, नाक, इंद्रिये उत्पन्न झाले.
इतकेच नव्हे तर जगात एवढे पंचके प्रासिध्द आहेत ती सर्व) या पंचाक्षर मंत्रापासुनच
उत्पन्न झाली आहेत.
मंत्र हा श्री गरूकडून घेण्याची आज्ञा आहे. वीरशैव धर्माचे आचार्य आपल्या गोत्राच्या
नुसार भक्ताना दिक्षा करतेसमयी या मंत्राचा उपदेश करतात. गुरूच्या उपदेशा शिवाय कोणीही
मंत्राचा जप करू नये. त्याला मोक्ष नाही. मंत्र जप हा गुरूमुखाने घेवून प्राण्यायाम
करून पूर्व अथवा उत्तर दिशेकडे बसून आपल्या इष्टलिंगास साक्षी ठेवून १0८ वेळा किंवा
अधिक वेळी जप करावा. जप करते वेळी मन एकाग्र चिताने करावे. अशा या मंत्राचा महिमा अद्भूत
आहे. जे भक्ती जप करतात. त्याना या महात्माची अनुभूती होते. म्हणून मंत्राने जन्म मरणा
संसार सागरापासून साधकाचे रक्षण होते व मुक्ती मिळते.
७) पादोदक :-
परमानन्द एवीप्त: पादशब्देन निर्मल |
ज्ञानं चोदक शब्देन तयोरैवयं तु दीअया ||
(सिद्धांत शिखामणी)
श्री जगदगुरू रेणुकाचार्यानी पादोदक शब्दाची तात्विक परिभाषा सांगितली आहे. वरिल व्युत्पसीच्या
आधारावर शिवाच्या परमानन्द स्वरूपाला पाद आणि त्या आनंदाच्या ज्ञानाला उदक म्हणतात.
त्या दोघाचे ऐक्य म्हणजेच पादोदक होय. वीरशैव धर्माच्या पूजापध्दतीनुसार गुरूलिंग आणि
जंगमाच्या पादपुजेने प्राप्त पवित्र चरणामॄतासह पादोदक म्हणतात. भक्ती भावाने त्याचे
सेवन केल्यास मनाची मलीनता मला दूर होवून स्वस्वरूपाच्या ज्ञानाच्या उदयाची योग्यता
प्राप्त होते. कुठल्याही जलास पदोदक म्हटले जात नाही. शिष्याने गुरू अथवा जंगमाच्या
पायाच्या अनुष्ठात रूद्र तर्जनीत शंकर मध्यमामध्ये महादेव‚ अनामिकेत ञ्यंबक कनिष्ठेकेत
र्इशान्य पायाच्या वरिल भागात कपिर्द पायतळी सदाशिव रूचिमध्ये रूद्र आणि भर्ग अशाप्रकारे
शिवाच्या अनैक मूर्तीची भावना केली पाहिजे. ततपश्चात कनिष्ठेके पासून अंगुष्टापर्यंत
बोटात नकारापासून मकारपर्यंत पाच अक्षराचा संबंध करून भस्म गंध बिल्व पत्रानी पुजा
करून शुध्द जलाने अभिषेक करून पाया खालच्या एका पात्रात साठवलेले जलास चरणामॄतास पदोदक
म्हणतात. पदोदक घेताना गुरूच्या पादपुजेने प्राप्त झाल्यावर गुरू पादोदक लिंग पादोदक
म्हणून घेण्यात यावा. अशा प्रकारे श्रध्देने व विधीनुसार प्रतिदिनी पादोदक सेवन केल्याने
साधकाच्या शारिरिक व मानसिक सर्व दोषाचे निवारण होवून सदैव त्याचे रक्षण होते.
८) प्रसाद :-
नैर्मल मनसो लिंग प्रसाद इति कभ्यते |
शिवस्य लिंगरूपस्य प्रसादादेव सिध्दयति ||
(सिद्धांत शिखामणी)
वरिल सिध्दांत शिखामणीच्या उत्पनीनुसार मन सदैव प्रसन्न राहणे हाच प्रसाद होय. या मध्ये
अन्न‚ जल आदि भोग वस्त्र अलंकार आदीच समावेश होतो. वीरशैवाच्या सिध्दान्तनुसार प्रत्येक
व्यक्तीने अन्न व अलंकार आदी जंगमास समर्पीत केल्यानंतर राहिलेला भाग प्रसाद म्हणून
सेवन करावा. यामुळे आपले मन प्रसन्न होते. हया वस्तु शिव अर्पीत वस्तु होत. म्हणून
हया वस्तुचा प्रसाद सेवन केल्याने भक्ताचा उदय होतो. वीरशैव आचार्यानी सर्व शास्त्रचे
तात्पर्य समजून गुरू लिंग आणि जंगम यांचे पादोदक व प्रसाद स्वीकार करण्याने उध्दिष्ट
साध्य होतो. आशा प्रकारे शास्त्र सम्मत पूर्वोक्त शुध्द सिध्द आणि प्रसिध्द प्रसाद
भक्तीपूर्वक सेवन केल्याने त्याचा परिणाम आपल्या भनावर होतो व आपले मन प्रसन्न व आत्मज्ञानाची
योग्यताची होती. अशाप्रकारे आपल्या वीरशैव धर्मात अष्टावरणाचे फार महत्वाचे स्थान आहे.
अष्ठावरण समजून घेणे हे प्रत्येक वीरशैवाचे परम कर्तव्य आहे.जर आपल्याला नाही त्याचा
अर्थ झाला नाही तर गुरूच्या माध्यमातून अष्ठावरण समजून घ्यावा. ज्याप्रामाणे तलावात
सर्व पशू किंवा जनावराना स्वच्छ धुतले तरी त्या स्वच्छतेचे त्यांना ज्ञान नसल्यामूळे
पुन्हा चिखलात जावून संपूर्ण शरीर मलीन करून घेतात. त्याचप्रामाणे कितीही शुध्द आचरण
करणा¯या व्यक्तीतही स्वत:च्या आचरणाचे ज्ञान नसल्यामुळे म्हैस आदि प्रामाणे आपल्या
दुव्र्यवहाराने आपले पवित्र मन पापरूपी चिखलाने मलिन करून घेतात. म्हणून त्यातून वाचण्यासाठी
अष्ठावरणाची ज्ञान करून घेवून आपले जीवन सार्थक केले पाहिजे.
संदर्भ :-
१) सिद्धांत शिखामणी
२) वीरशैव अष्ठावरण विज्ञान
३) चनबसव विजय
|